 |
مقاله برگزیده
خانواده (فقه)
خانواده، اولین نهاد اجتماعی و کوچکترین واحد تشکیل دهنده جامعه است.
تعریف
هر خانواده از مجموعه‌ای از افراد تشکیل می‌یابد که در پیوند خویشاوندی و زیستی قرار دارند و معمولا در یک خانوار زندگی می‌کنند.
ساختار
کلیات وضع و ساختار خانواده در نظام اجتماعی مسلمانان مشابه با ادیان پیشرفته دیگر است.
گفته می‌شود که ساختار خانواده امروزی اسلامی را می‌توان در سه هزار سال قبل از میلاد در بین النهرین باستان در جامعه سومری، بابلی، آشوری و غیره یافت.
همین سنّت سامی در میان یهودیان و مسیحیان نیز استمرار یافته و در میان عرب پیش از اسلام نیز رایج بوده است.
این صورت از خانواده به صورت پدرخطی بوده که در بیشتر جوامع بشری نیز رواج داشته است.
در جوامع پدر خطی نام فرزند و میراث از شاخه پدری انتقال می‌یابد و فرزندان به نام پدرانشان شناخته می‌شوند، گو این‌که تمام خانواده‌های پدر خطی به یکسان پدرسالار نیستند.
← موافقت اسلام
با وجود شمار درخور ملاحظه آموزه‌ها و توصیه‌های قرآنی و حدیثی درباره خانواده، در منابع اصلی اسلام به هیچ ساختار یا گونه معیّن نظام خانوادگی تأکید یا اشاره نشده است.
پیامبر اسلام -صلی اللّه علیه وآله و سلم- همواره در دوره حکومت اسلامی در مدینه در پی ایجاد نظام کارآمد حقوقی بود و در این زمینه اصلاحات درخور توجهی در حقوق فردی و اجتماعی، از جمله در قوانین و سنن مربوط به ازدواج و تشکیل خانواده و طلاق ، پدید آورد اما در نظام و ساختار عمومی خانواده عربی تغییری نداد.
← تنوع در قرآن
بنابر اشارات قرآنی و ادبیات صدر اسلام ، واژه‌های مختلفی بر مفهوم ساختار خانوادگی دلالت داشتند که با در نظر گرفتن تفاوت‌های معنایی یا دستکم تفاوت در کاربرد آن‌ها در متون قرآنی صدر اسلام، صورتهای مختلف خانواده، از خانواده هسته‌ای گرفته تا گسترده‌ترین انواع آن، در بافت قرآنی و سنّت عربی اسلامی اولیه نیز قابل شناسایی است.
مثلا در قرآن یکی از معانی واژه آل خاندان است، از جمله آل ابراهیم < که مراد از آن گویا خاندانی بسیار گسترده، شامل همه فرزندان و [[نسل]] [[حضرت ابراهیم]] ، است.
واژه‌های قرآنی چون اهل و بیت به خانواده در مقیاسی کوچکتر اشاره دارند.
واژه عشیره ، ذوی القربی و واژگان مشابه، اولوالارحام و واژگان مشابه، در قرآن، بیشتر حاکی از روابط خویشاوندی است.
برخی اسلام‌پژوهان غربی آیاتی از قرآن را که در آن‌ها به خلقت زوجی اشاره شده است، حاکی از آن گرفته‌اند که قرآن بر تشکیل خانواده هسته‌ای تأکید دارد؛ در حالیکه به نظر می‌رسد شکل خانواده و ابعاد آن از موضوعات و مضامین قرآنی محسوب نمی‌شود، بلکه در عمل، پیامبر اسلام ابتدا خانواده هسته‌ای تشکیل داد و سپس با افزودن بر تعداد همسران خود به نوعی به خانواده گسترده روی آورد، در عین حال که بر روابط خویشاوندی نیز تأکید داشت.
انواع
در واقع به‌طور کلی در جوامع اسلامی از صدر اسلام تا جهان امروز، همچون دیگر جوامع سه ساختار عمده خانواده همواره ملاحظه می‌شده است :
← گسترده
۱) خانواده گسترده، معروفترین گونه خانواده در جهان قدیم و شایعترین ساختار خانوادگی در جوامعکشاورزی و توسعه نیافته است.
خانواده گسترده از چندین خانواده هسته‌ای و شماری از خویشاوندان مجرد یا وابسته تشکیل می‌شود که تحت ریاست پدر خانواده قرار دارند.
←← نمونه شایع
نمونه شایع این نوع خانواده در عالم اسلام شامل پدری میان سال و همسر او بود.
پدر و مادر پیر رئیس خانواده نیز با آنان زندگی می‌کردند.
گاه ممکن بود رئیس خانواده چند همسر داشته باشد که طبعاً همه زنان و فرزندانشان نیز عضو خانوار بودند.
همچنین برادران مجرد و نیز خواهران مجرد یا بیوه یا مطلّقه رئیس خانواده نیز عضو این خانواده گسترده بودند.
چنین خانواده‌ای بین سی تا چهل عضو داشت که در مسکن مشترک می‌زیستند و با یکدیگر در زمینهای کشاورزی کار می‌کردند.
ادامه
